طیف وسیعی از عوامل و محرک‌های روانشناختی نظیر سوگیری‌های شناختی، هنجارهای اجتماعی، نگرش‌ها، ادراک کنترل، هویت، ادراک خطر و هیجانات بر رفتار رانندگی و ایمنی راه تاثیرگذارند[۶] که عموماَ توسط خط‌مشی‌گذاران این حوزه مورد غفلت قرار می‌گیرند.
گروه اندیشه: رویکرد بینش‌های رفتاری، یک ابزار قدرتمند برای بهبود ایمنی راه‌ها است. با درک بهتر عوامل روانشناختی موثر بر رفتار رانندگی، می‌توان مداخلات موثرتر و کارآمدتری را طراحی و اجرا کرد. باید اذعان کرد که در این رویکرد، با تاکید بر حوزه شناخت اشخاص از منظر روانشناسی شناخت، حوزه علم و آگاهی شهروندان بحث قرار گرفته و در برابر کاهش تصادفات که بر ساختارها از جمله جاده تاکید دارد، علم جدید با نگاه روانشناسی شناخت برای تقویت خود از فلسفه و معرفت شناسی انسان شناسی گرفته و از این طریق قادر شده اند میزان تصادفات را بر اساس آمار ارائه شده در مقاله زیر، کاهش بدهند. بینش رفتاری جدید از مسئله هدف طراحی و پیشنهاد سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات لازم جهت کاهش خطرها و ارتقای ایمنی ترافیک از طریق تمرکز بر استفاده از ظرفیت علوم رفتاری و شناختی همراه با بهره مندی از درس‌های آموخته شده از بکارگیری این علوم در چند دهه اقدام جهانی برای ارتقای ایمنی راه‌ها دنبال می‌شود. به طور مشخص طی این طرح، اولا مسئله حاضر به صورت رفتاری، تحلیل و ارزیابی می‌گردد و ثانیا مداخلات موثر با استفاده از تلنگرها و همچنین اصول و تکنیک‌های تغییر رفتار و نیز اصول روانشناختی طراحی کمپین جهت اصلاح و ارتقای رفتارهای موثر در ایمنی ترافیک، طراحی و پیشنهاد می‌شود. این مقاله در زیر از نظرتان می گذرد:
***
بنابر آمارهای رسمی، سالانه بیش از ۲۰ هزار نفر در سوانح رانندگی کشور جان خود را از دست می‌دهند[۱]. صرف نظر از آسیب‌های انبوه جانی و روانی تصادفات، این پدیده خسارت‌های اقتصادی گسترده‌ای نیز برای مردم و کشور در پی دارد و براساس گفتۀ رییس پلیس راهور فراجا، حدود ۱۱ درصد از بودجۀ کشور، صرف هزینه‌های سوانح رانندگی می‌گردد[۲]. این موضوع سبب شده تا بسیاری از سیاست‌گذاران، در جستجوی موثرترین خط‌مشی‌ها در جهت ارتقای ایمنی راه‌های کشور باشند. با این حال، عموماً هنگام صحبت از مولفه‌های اثرگذار در ایمنی راه، به عواملی نظیر کیفیت خودروها و وضعیت جاده‌ها بسنده می‌شود؛ امّا آیا تنها راه دستیابی به این امر، از ره‌گذر تاکید بر عوامل زیرساختی می‌گذرد؟ و یا می‌توان همگام با بهبود زیرساخت‌ها، با تمرکز بر دیگر متغیرهای ناشناخته‌تر همچون عوامل انسانی، تاثیری برجسته در ارتقای ایمنی راه‌های کشور پدید آورد؟
گزارش‌ها و مطالعات معتبر جهانی حاکی از آن است که عوامل انسانی مهم‌ترین علت ایجاد سوانح رانندگی هستند و رفتار انسان در بیش از ۸۵ درصد تصادفات نقش دارد[۳]. این امر موجب شده تا به‌کارگیری رویکردهای نوین و مبتنی بر شناخت تصمیمات و رفتار انسان، در خط‌مشی‌گذاری ایمنی راه ضرورتی دوچندان یابد. امروزه رویکرد بینش‌های رفتاری[۴] به‌صورت گسترده‌ای مورد اقبال سیاست‌گذاران جهانی قرار گرفته است. این رویکرد با تمرکز بر چرایی و چگونگی رفتار و سازوکارهای تصمیم‌گیری انسان، در تلاش است تا به یاری دولت‌ها و نهادها در جهت تدوین کارآمدترین سیاست‌ها برآید. رویکرد بینش‌های رفتاری برخلاف رویکردهای سنتی‌تر سیاست‌گذاری، با درنظرگرفتن عوامل متعدد روانشناختی موثر بر تصمیم‌گیری انسان، درکی شواهدمحور، واقع‌بینانه و عمیق از رفتار رانندگی ارائه داده و مطابق با این درک، در جهت طراحی و اجرای سیاست‌هایی موثر، کم‌هزینه و مبتنی بر شواهد علمی گام برمی‌دارد.
براساس رویکرد بینش‌های رفتاری، رفتار رانندگی انسان همچون سایر رفتارهای او، به وسیلۀ دو نظام شناختی متفاوتِ آگاهانه و شهودی مدیریت و کنترل می‌شود[۵]؛ نظام آگاهانه با بررسی اطلاعات برای دستیابی به منطقی‌ترین تصمیم تلاش می‌کند؛ همانند زمانی که فرد تصمیم می‌گیرد مسیر انتخابی خود به سمت خانه‌اش را تغییر دهد تا از ترافیک اجتناب کند. اما نظام شهودی مسئول انجام تصمیمات آنی است؛ نظیر زمانی که راننده‌ای به چراغ قرمز می‌رسد و به‌طور ناخوداگاه متوقف می‌شود. افزون بر این از دیدگاه بینش‌های رفتاری، رفتار انسان به شدت متأثر از محیط است؛ همانند مواقعی که افراد در هنگام رانندگی، سرعت مجاز را رد می‌کنند اما متوجه آن نمی‌شوند، چراکه انجام تخلفات رانندگی در بسیاری از اوقات به‌عوامل محیطی نظیر مشخصات جاده، سرعت سایر خودروها، حواس‌پرتی راننده و غیره وابسته است. برمبنای یافته‌های این رویکرد، طیف وسیعی از عوامل و محرک‌های روانشناختی نظیر سوگیری‌های شناختی، هنجارهای اجتماعی، نگرش‌ها، ادراک کنترل، هویت، ادراک خطر و هیجانات بر رفتار رانندگی و ایمنی راه تاثیرگذارند[۶] که عموماَ توسط خط‌مشی‌گذاران این حوزه مورد غفلت قرار می‌گیرند.
بدین ترتیب رویکرد بینش‌های رفتاری، سیاست‌های سنتی موجود در حوزۀ ایمنی راه را که بر مبنای تصوری ناکامل از فرایند تصمیم‌گیری و رفتار انسان تنظیم شده‌اند، به‌تنهایی کارآمد نمی‌داند و تدوین مداخلاتی مبتنی بر شناخت دقیق از رفتار رانندگی انسان را مهم و اساسی می‌پندارد. از جمله مداخلات موثر در حوزۀ ارتقای ایمنی راه، می‌توان به تلنگرهای محیطی و فرایندی، اطلاع‌رسانی رفتاری با هدف‌گیری خرد، کمپین و تولیدات رسانه‌ای، و طراحی رفتاری برنامه‌های کاربردی تلفن‌های همراه چون مسیریاب‌ها اشاره نمود. برای نمونه، تلنگرها، تغییرات محیطی هستند که به میزان قابل توجه و به‌شکلی پیش‌بینی‌پذیر رفتار افراد را تغییر می‌دهند، بی‌آنکه گزینه‌ای را منع یا حذف نمایند. در این راستا محققانی در کشور آلمان با طراحی تلنگرهای بصری، توانستند تا ۸ درصد از سرعت رانندگان بکاهند. این تلنگرها از طریق قراردهی خطوط سفید در خیابان‌ها، این ادراک را در رانندگان ایجاد می‌کردند که سرعت خودرو در حال افزایش است تا آنان به‌صورت ناخودآگاه، سرعت خود را کاهش دهند[۷].
در نمونه‌ای دیگر، در شهر سانفرانسیسکو ۳۸% از مرگ‌ومیر ترافیکی ناشی از تصادف در چهارراه‌ها به‌هنگام گردش به چپ خودروها بود؛ در یک مطالعه با به‌کارگیری تلنگرهای محیطی، سرعت خودروها در چهارراه‌ها ۱۷% کاهش یافت و باتوجه به موفقیت مداخله، این طرح در ۳۵ چهارراه دیگر شهر نیز پیاده‌سازی شد[۸]. در یک مطالعه دیگر، ایالات متحدۀ آمریکا با اجرای کمپینی مبتنی بر علوم رفتاری، توانست نرخ استفاده از کمربند ایمنی در جوانان را تا ۸۴ درصد افزایش دهد[۹]. در پژوهشی دیگر، سازمان ملی ایمنی پرتغال با به‌کارگیری اصول تغییر رفتار، چند پیام هدفمند به متخلفان جاده‌ای ارسال کرد و باعث افزایش معنی‌دار در پرداخت جرائم رانندگی توسط این افراد شد[۱۰]. نهایتا نیز در یک مطالعه که در کشور هند بر روی ۱۰۶۵ نفر انجام شده بود، استفاده از اصول رفتاری در یک برنامۀ کاربردی تلفن همراه و ارائه بازخورد به رفتارهای ناایمن رانندگان، باعث کاهش این رفتارها شده بود[۱۱]. از منظر رویکرد بینش‌های رفتاری، جریمه‌ها از دیگر مداخلات موثر در حوزۀ ایمنی راه‌ها هستند که اثربخشی آن‌ها، مستلزم رعایت مولفه‌هایی همچون قطعیت و سرعت مجازات است. در حقیقت برای آنکه جریمه‌های رانندگی به‌عنوان عاملی بازدارنده واقع شوند، بایستی این ادراک در رانندگان شکل گیرد که در صورت ارتکاب تخلفات رانندگی، به‌صورت قطعی و باسرعت مجازات خواهند شد[۱۲].
در سال‌های اخیر دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی متعددی از رویکرد بینش‌های رفتاری در طراحی سیاست‌ها و مداخلات حوزۀ ایمنی راه بهره برده‌اند. برای نمونه دولت‌های آمریکا، انگلستان، کانادا، هلند، اتریش، پرتغال و آلمان نهادهای متمرکزی را برای کاربست بینش‌های رفتاری در ارتقای ایمنی راه‌های کشور خود تاسیس نموده‌اند. دولت انگلستان نیز در سال ۲۰۱۶ در تدوین برنامۀ حمل و نقل خود از این رویکرد بهره برد و نتایج موثر آن را بلافاصله مشاهده نمود[۱۳]. افزون بر این سازمان بهداشت جهانی با اجرای پروژه‌های تحقیقاتی مبتنی بر بینش‌های رفتاری، در پی کاهش آسیب‌ها و تلفات رانندگی است[۱۴] و بانک جهانی نیز با تمرکز بر تغییر رفتار رانندگان و عابران پیاده از طریق کمپین‌های آگاهی‌بخشی، از این رویکرد در ارتقای ایمنی راه‌ها بهره می‌برد[۱۵]. نهایتا نیز می‌توان به سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی اشاره کرد که ضمن انتشار گزارش‌هایی پیرامون موضوع ایمنی راه، بر اهمیت مداخلات برخاسته از علوم رفتاری تاکید می‌نماید[۱۶].
باتوجه به ظرفیت بینش‌های رفتاری و تجربیات موفق جهانی از به‌کارگیری این رویکرد در مداخلات ایمنی راه و همچنین نیاز مبرم کشور به طراحی و اجرای خط‌مشی‌ها، برنامه‌ها و اقدامات موثر باهدف کاهش مرگ‌ومیر و تلفات ناشی از تصادفات رانندگی، طراحی اقداماتی برپایۀ بافت کشور و مبتنی بر این رویکرد نوین و اثرگذار، ناگزیر و ضروری به‌نظر رسیده و می‌تواند چشم‌انداز روشنی برای حل این معضل ارائه دهد.
پانوشت ها:
[۱] ایلنا (۱۴۰۲). رشد ۲.۸ درصدی تلفات تصادفات در سال ۱۴۰۲. برگرفته از https://www.ilna.ir/fa/tiny/news-۱۴۸۲۲۹۶
[۲] میزان(۱۴۰۱). ۱۱ درصد از بودجه کشور هزینه تصادفات می‌شود. برگرفته از https://www.mizanonline.ir/۰۰Jiq۹
[۳] Lakhan, R., Pal, R., Baluja, A., Moscote-Salazar, L. R., & Agrawal, A. (۲۰۲۰). Important Aspects of Human Behavior in Road Traffic Accidents. Indian Journal of Neurotrauma, ۱۷(۰۲), ۰۸۵-۰۸۹.
[۴] Behavioral Insights
[۵] Kahneman, D. (۲۰۱۱). Thinking, fast and slow. Farrar, Straus and Giroux.
[۶] Carter, D., Gelinne, D., Kirley, B., Sundstrom, C., Srinivasan, R., & Palcher-Silliman, J. (۲۰۱۷). Road safety fundamentals: Concepts, strategies, and practices that reduce fatalities and injuries on the road (No. FHWA-SA-۱۸-۰۰۳). United States. Federal Highway Administration. Office of Safety.
[۷] Behavia (n.d.). Behavioral insights for traffic safety. Retrieved from https://behavia.de/expertise/interventions/traffic-safety/#_ftn۳
[۸] Kroner Dale, M., Cardon, E., Tublin, L. & Callender, L. (۲۰۲۱). Dangerous left turns slow by ۱۷% in traffic study leveraging behavioral science. Retrieved from: https://www.bi.team/blogs/dangerous-left-turns-slow-by-۱۷-in-traffic-study-leveraging-behavioral-science
[۹] May, J. F. (۲۰۱۱). Driver fatigue. In Handbook of traffic psychology (pp. ۲۸۷-۲۹۷). Academic Press.
[۱۰] Pinto, C. I. C. (۲۰۱۴). Economia Comportamental Aplicada a Dívidas ao Estado: O Caso das Contraordenações Rodoviárias (Doctoral dissertation, Universidade de Lisboa (Portugal)).
[۱۱] Generosi, A., Ceccacci, S., Tezçi, B., Montanari, R., & Mengoni, M. (۲۰۲۲). Nudges-based design method for adaptive HMI to improve driving safety. Safety, ۸(۳), ۶۳.
[۱۲] Wagenaar, A. C., Zobek, T. S., Williams, G. D., & Hingson, R. (۲۰۰۰). Effects of DWI control efforts: A systematic review of the literature from ۱۹۶۰-۱۹۹۱. Minneapolis, MN: University of Minnesota School of Public Health.
[۱۳] Hallsworth, M., & Kirkman, E. (۲۰۲۰). Behavioral insights. MIT Press.
[۱۴] World Health Organization. (۲۰۲۱). Global plan for the decade of action for road safety ۲۰۲۱-۲۰۳۰.
[۱۵] شماره ۱۱
[۱۶] European Transport Safety Council. (۲۰۱۲). Demerit point system saves lives: Results from the EU funded research project BESTPOINT. ETSC. Retrieved from www.etsc.eu/documents/PR_Bestpoint.pdf
نویسنده: زینب سادات حسینی، پژوهشگر مرکز بینش‌های رفتاری ایران
بیشتر بخوانید:
مسئله‌ای به نام علت و معلول
85 هزار میلیارد تومان خسارت سالانه تصادفات در کشور
مرگ شناسی ، ادبیات و فلسفه
216216
سایر خبرها
